ASUS Z690 en B660 Roundup

Inmiddels mag duidelijk zijn dat Intel’s 12e generatie Core processors het harstikke goed doen. Met de high-end i7-12700K en i9-12900K hebben ze met enige marge de snelste gaming processors van dit moment, en aan de onderkant van de markt bieden ze veel prestaties voor een bescheiden bedrag met o.a. de i3-12100 en de i5-12400. De keuze voor een 12th gen CPU, en daarbij een Socket LGA 1700 moederbord, is daarmee al snel een logische keuze.

Het uitzoeken van een moederbord valt echter niet mee, zeker als je niet regelmatig PCs bouwt. Het aanbod is enorm, en elke fabrikant heeft een line-up van borden die soms nauwelijks van elkaar verschillen. Daarbij zijn er bijna geen slechte borden meer te koop, al wil dat niet zeggen dat je zo maar alles moet kopen.

Om het leven makkelijker te maken bespreken wij alle Socket 1700 borden met B660 en Z690 chipset die hier de laatste maanden zijn gepasseerd. Dat zijn er 21 totaal, dus we splitsen het eerst op per merk in de veronderstelling dat je toch al een merkvoorkeur hebt. Heb je dat niet, dan volgt aansluitend een best-buy-guide.

We beginnen vandaag met ASUS, die maar liefst 9 verschillende borden liet testen. Liever een video? Nada besprak de meeste Z690 al even voor de lancering:

Voor je wat koopt…

Voordat we naar de besprekingen gaan moeten we eerst even eea nuanceren. Slechte borden zijn weliswaar zeldzaam, maar dat wil niet zeggen dat ze niet bestaan en elk bord voor elke processor ideaal is. Zo zal je met een K-series CPU toch liever niet naar B660 borden kijken maar naar Z690 borden om het maximale er uit te halen, en kan een betaalbaar bord top zijn voor een i5-12400 (en meer betalen onzin zijn terwijl zo’n bord met een i9-12900K in de problemen kan komen.

Het belangrijkste advies blijft dan ook jaren ongewijzigd: voordat je naar moederborden gaat kijken zorg dat je een idee hebt welke processor je wilt gaan kopen, we zullen per bord erbij bespreken waar ze wel of niet geschikt voor zijn en denk ook direct na over welke aansluitingen je echt nodig hebt. Want zodra een moederbord voldoet is het enige koopadvies eigenlijk welke features jij wel of niet nodig denkt te hebben, of voor wil betalen, en wellicht hoe het bord er uit ziet.

Specifiek voor deze generatie is er nog één belangrijk punt: deze borden bieden of DDR4, of DDR5 ondersteuning. Je moet dus kiezen welke kant je op wilt gaan. Op moment van schrijven is ons advies simpel: DDR5 is vooralsnog extreem duur en biedt nauwelijks meerwaarde. Een DDR4 bord ligt dan ook voor de hand. De enige uitzondering is als je een echt high-end bord nodig hebt, in dat geval is er vaak geen DDR4 variant. Maar goed als je een 500 euro bord voor ogen hebt en een 600 euro kostende CPU, dan kunnen die paar 100 extra aan DDR5 er ook nog wel bij.

ASUS ProArt B660-Creator D4 – €235

Het goedkoopste ASUS bord dat ons passeerde was de B660-Creator D4 met een prijskaartje van 235 euro. Het is bekend dat ASUS vaak wat duurder is, en dat kunnen we voor een deel prima begrijpen gezien hun bios en software ervaring over het algemeen gewoon wat beter is dan de rest. Maar B660 borden in dit segment hikken tegen mid-range Z690 borden aan die vaak nog wat verder gaan met features. Daarbij is een bord van 150 euro vaak al voldoende, en voor dat prijsverschil zou je jouw geplande i5-12400, een prima kandidaat voor een typisch B660 bord, kunnen upgraden naar een i5-12600K die extra E-cores biedt.

Daarmee wordt duidelijk dat de B660-Creator dan ook een bord is dat zich op een iets hoger segment richt, bijvoorbeeld kopers van niet-overclockbare i7 of i9 processors, iets wat de VRMs prima aankunnen. Dat kunnen een goedkopere MSI Mortar B660M, of een Gigabyte Z690 UD echter ook wel aan. ASUS leunt dus nog altijd op hun naam en software om klanten te overtuigen iets meer te betalen voor hun product, want het is helaas niet zo dat de B660-Creator echt veel doet wat uniek is voor “creators”. Zo krijg je bijvoorbeeld geen bovengemiddeld aantal M.2 sloten, SATA aansluitingen, USB poorten of iets als Thunderbolt. Ook WiFi ontbreekt, iets waar we normaal niet veel om geven maar toch opvallend is.

Dat maakt dit bord echter geen slecht bord, in tegendeel. De featureset (voor een overzicht, zie de grafieken onderaan) is all-round solide, met o.a. 3 M.2 sloten, 7 fan headers en 9 USB poorten. Ook de audio chip is goed, en het is één van de goedkopere borden met dual-LAN als je dat nodig hebt. Daarbij is de stroomvoorziening zoals vaker bij ASUS gewoon harstikke goed en biedt dat geen beperkingen voor welke CPU dan ook. Hij is echter niet uitzonderlijk, en is daarmee een typisch voorbeeld van een bord welke je koopt omdat de features precies op jouw wensen aansluiten: Approved.

ASUS B660-F Gaming WiFI – €252

De B660-F Gaming kost iets meer dan de Creator, maar biedt eigenlijk grotendeels dezelfde featureset. Zo krijgen we ook hier 7 fan headers, 3 M.2 sloten, 2,5 Gbit LAN, en 9 USB poorten. Wel krijg je nu één 20 Gigabit USB poort, wat wel leuk is voor extreme externe SSDS.

Maar voor de rest ontlopen ze elkaar weinig. De stroomvoorziening is iets uitgebouwd, maar op een B660 bord maakt dat praktisch eigenlijk niet meer uit. Wat je echter wel krijgt is een wat dikker design. Ik zou persoonlijk denken dat als je toch al 235 euro uit wilt geven, dat 17 euro extra voor een dikker ogend bord en snellere USB poort wel mee valt. Wederom een prima bord voor i7 of i9 wens zonder overclock-interesse dus eigenlijk.

Maar, helaas wel met één probleem: Dit bord komt alleen in DDR5 uitvoering, wat je totale build een heel stuk duurder maakt. Dat maakt de B660-F op dit moment dus eigenlijk niet zo interessant. ASUS kan daar weinig aan doen, maar pas zodra DDR5 betaalbaarder wordt zal dit bord een oprechte aanrader worden.

ASUS TUF Z690-Plus WiFi D4 – €289

De TUF Z690-Plus WiFi D4 is een mooi voorbeeld van een bord dat die eerder genoemde pijnpunten benadrukt. Je betaalt hiermee nauwelijks meer dan voor een high-end B660 bord terwijl je er overclock-capaciteiten voor terug krijgt, en als niet-high-end Z690 bord bestaat hij in DDR4 uitvoering wat vooralsnog gewoon aantrekkelijker is.

Een bord van bijna 300 euro niet-high-end noemen klinkt wellicht vreemd, maar helaas is dat de nieuwe realiteit. Al moeten we ook redelijk zijn en zeggen dat je er heel veel moederbord voor krijgt. Zo is de stroomvoorziening ruim voldoende voor een i9-12900K, en zijn andere features zoals 4 M.2 sloten, 7 fan headers, 3 aRGB headers en een 20 Gigabit USB poort helemaal niet slecht. Het is een beter en gebalanceerder 290 euro bord dan menig Z590 bord.

In onze optiek is dit dan ook één van de betere borden die je op dit moment kan kopen. Hij kan elke CPU aan en biedt een prima featureset. Alleen als je echte enthousiast features zoekt zoals fysieke knoppen of post codes, of als je meer USB poorten nodig hebt, is meer uitgeven echt nodig: Recommended.

ASUS ROG Strix Z690-I Gaming WiFi – €379

De Z690-I is één van de weinig ITX borden, en met 379 euro best prijzig, zeker als je bedenkt dat je daarbij ook nog DDR5 nodig hebt. Het is echter belangrijk om te stellen dat het aanbod aan ITX borden heel beperkt is, er helemaal geen Z690 borden zijn met DDR4 support. Een high-end 12th gen ITX build is dus per definitie een prijzig grapje.

In mijn optiek helpt dat ASUS in dit geval, die weliswaar een stuk duurder zijn dan bijvoorbeeld Gigabyte met hun Z690 ITX bord, maar waarbij het prijsverschil op het totaalplaatje wellicht toch niet zo spannend is. Dingen zoals de betere bios en de RGB software zijn, iets wat echt irritaties kan geven als het niet werkt, zijn dan al snel die upgrade waard en dat maakt de Z690-I een ogenschijnlijk logische keuze voor zo’n high-end ITX build.

ITX borden hebben uiteraard hun beperkingen vanwege het formaat, zo krijg je maar 3 fan headers, en heb je een enkele aRGB poort en “slechts” 2 M.2 sloten. Maar waar je niet tekort komt zijn de stroomvoorziening, ruim afdoende voor een i9-12900K, en ook de USB poorten achterop. Maar liefst 7 USB poorten zitten er op en je hebt zelfs Thunderbolt. Een écht high-end systeem is dus prima mogelijk: Editor’s Choice voor high-end ITX builds.

ASUS Z690-E Gaming WiFI – €499

Nada zei het eigenlijk al in de video, de Z690-E is de nieuwe Hero. Je moet hem ook wel met die bril op bekijken, want anders zal het verdomd lastig zijn om een bord van 500 euro goed te praten. Toch voelt het zo, want we hebben reeds gezien dat je voor minder dan 300 euro gewoon een top moederbord koopt die elke CPU aan kan.

Waarom dan toch de Z690-E? Tja, de meeste feautures kan je op goedkopere borden vinden. Je krijgt weliswaar een 5e M.2 slot, je krijgt 12 USB poorten en je krijgt nu een post code. Ook zijn de VRMs dikker voor serieuze overclocks, al mis je weer fysieke knoppen en andere extreme dingen die op de iets duurdere Apex wel zitten.

Dat maakt dit bord een lastige, een soort in-betweener. Het is een uitstekend bord waar je echt niet verkeerd mee kan en ongetwijfeld blij van wordt, plus het is een prachtig bord, maar je moet wel heel specifiek in zijn doelgroep vallen. Puur voor value heb je meer aan de TUF, echt voor overclocken heb je meer aan de Apex (of de Hero), dit is dus een bord voor mensen die net wat meer willen, ook echt een ASUS willen, maar die 500 euro niet willen passeren. Award-technisch een lastige, want hij is objectief uitstekend en dat zou voldoende zijn voor recommended, maar doe jezelf en plezier en kijk goed naar al je opties alvorens je dit zo maar koopt.

ASUS ROG Maximus Z690 Apex – €579

De Z690 Apex is wat dat betreft een stuk makkelijker om te reviewen. Dit is een extreem overclockers bord met een extreme stroomvoorziening en tal van unieke extras en aansluitingen voor die doelgroep. De featureset is prima voldoende voor dagelijks gebruik, zo zitten ook hier 5 M.2 sloten op en ruim voldoende USB poorten, maar de enige echte reden dat je hem zou moeten kopen is die overclock-functionaliteit. Makkelijke aanrader dus voor die specifieke doelgroep dus, en weinig interessant voor de normale gebruiker. Of je moet per sé dat design willen, maar eigenlijk ben je dan beter af met de -E, de TUF of de Hero.

ASUS ProArt Z690-Creator WiFi – €579

De Z690 ProArt is eveneens een bord voor een specifieke doelgroep, wederom de creators. En in dit geval krijg je daar wél wat dingen voor terug die objectief creator-focussed zijn. Zo krig je een 10 Gigabit LAN poort en Thunderbolt. Maar vervolgens maakt ASUS weer rare keuzes: zo krijg je een M.2 slot minder (4 vs 5) dan de meeste borden in deze klasse, en is het aantal USB poorten bedroevend voor een high-end bord. Er zullen vast creators zijn voor wie dat een prima afweging is, maar opslag en connectiviteit zijn dé dingen die wij zelf als “creator” meer dan al waarderen. Zeker als je ziet dat je voor 150 euro minder een bord koopt (Z690 Aorus Master) met meer USB poorten, meer M.2 sloten en eveneens 10 Gigabit LAN. Alleen Thunderbolt blijft dan achterwege, maar dat is dan een prijzige feature die resteert. Dan zou ik vanuit een zakelijk perspectief eerder geneigd zijn 100 euro meer te betalen voor een dikke Z690 Formula met alles er op en er aan.

Objectief? Als dit op je wensen aan sluit is het prima, met wederom een stroomvoorziening die meer dan voldoet voor een i9-12900K, maar voor bijna 600 euro zie ik meer concessies voor de beoogde doelgroep dan ik zou willen zien.

ASUS ROG Maximus Z690 Hero – €659

De Hero is inmiddels een soort legendarische serie geworden, en de Z690 Hero is daar geen uitzondering op. Het is het bijna ultieme liefhebbersbord met alle toeters en bellen die je je kan bedenken. Nou ja, behalve 10 Gigabit LAN wellicht, al zit hier weer wel Thunderbolt op. Het zijn de borden die wij vaak gebruiken voor onze tests, deels vanwege de kwaliteit van de onderdelen en deels vanwege de bios ervaring, plus alle liefhebbers features zitten er op zoals post codes en fysieke knoppen. Het is het eerste bord dat wij van de stapel zullen trekken en het laatste bord van een generatie die we in zullen pakken, inherent dus een oprechte editor’s choice.

Eigenlijk valt maar één ding tegen, en dat is de prijs, en dat is dan ook meteen echt een forse tegenvaller. 659 euro is een bizar bedrag voor een moederbord, en alleen goed te praten als je echt geld over hebt. Het is niet eerlijk om hem te vergelijken met de ooit sub-200 euro Z170 Hero, dit bord is zo veel dikker en biedt zo veel meer dan oudere generaties, maar dat maakt hem niet direct een logischere koop.

Objectief een top bord, daar bestaat geen twijfel over. Maar je betaalt dus 400 euro meer dan voor de meeste Z690 kopers, zelfs i9-12900K kopers, eigenlijk nodig is. Of je dat een logische step vindt om te maken kan alleen jij zelf bepalen.

ASUS ROG Maximus Z690 Formula – €689

Het is eigenlijk een bekende marketing techniek. Een product lanceren dat zo bizar duur is dat het volgende product juist heel redelijk lijkt. Dat lijkt het geval met deze extreme, en eveneens prachtige Z690 Formula. Inmiddels nog maar 30 euro duurder dan de hero, terwijl hij eigenlijk alle voordelen biedt, plus nog meer. Zo krijg je hier wel 10 Gigabit LAN, nog wat extra USB poorten, plus wederom Thunderbolt. Ook zit je wederom aan de 5 M.2 sloten, en de dikste stroomvoorziening die je je kan wensen.

Daarbij zit er een EK waterblock op de VRMs, die je overigens niet aan hoeft te sluiten, deze stroomvoorziening zou zelfs zonder heatsink een i9-12900K met overclock aan kunnen.

Je zou dus bijna denken dat dit een betere deal is dan de Hero, je krijgt eea meer, betaalt nauwelijks meer en helemaal als je dat witte design kan waarderen is dit gewoon ultiem prachtig. Op emotie zou ik dan ook zeggen: pak dit en geniet ervan. Maar dan realiseer ik mij wederom dat we het over bijna 700 euro voor een moederbord hebben en dat het eigenlijk gewoon bizar veel geld is. Ik vermoed dan ook dat ASUS er op vertrouwt dat potentiele kopers de emotie laten leiden. In dat geval laat het product niets te wensen over, maar wederom: damn.

Feature overzicht

Een overzicht van de relevante aansluitingen van elk van de 21 borden:

En prijzen:

Conclusie

De meeste moederbordfabrikanten zijn al jaren vrij voorspelbaar, en ASUS is daarop geen uitzondering. Zo begint het TUF submerk zich inmiddels duidelijk te settelen als “dit is gewoon goed zonder te overdrijven”, en is vooral de TUF Z690 gewoon een heel goed bord voor de meeste gebruikers.

Net als voorheen, of wellicht iets meer dan voorheen, leunt ASUS echter ook op hun reputatie als premium moederbord bouwer, waarbij de meeste series een flinke stap omhoog zetten, vooral wat prijs betreft. Price-creep hebben de meeste fabrikanten last van, maar waar de Hero voorheen naast de Master van Gigabyte stond is het nu de Strix die die positie over neemt (of zelfs er over heen gaat), terwijl de Hero nu eeen soort ultra-premium optie is geworden.

Voor een deel snap ik het wel, want ASUS heeft nog die voorsprong met o.a. bios en software, vooral op Gigabyte, en ze maken ook dermate aantrekkelijke bordjes wat design betreft dat ze vermoedelijk (ook uit hun eigen verkoodata) weten dat mensen het er voor over hebben. En stuk voor stuk zijn het ook hele knappe borden waar je niet mis mee kan, en waarvan kopers over enkele jaren zullen zeggen “ik was blij met ASUS, ik blijf bij ASUS.”. Het is echter goed te onthouden dat de concurrentie maar één (of een halve, denk aan MSI) update verwijderd is van een even goede ervaring, en regelmatig een product met even veel of zelfs meer fysieke aansluitingen weet te bieden voor minder geld.

Kortom, de die-hard ASUS fans zullen hier hun bevestiging vinden dat het merk goede zaken doet en dat ze met hun keuze goed zitten, maar met een neutrale bril zoeken ze ook wederom de grenzen op van het redelijke. Soms wat meer, bijvoorbeeld met de ProArt borden, en soms wat minder, zie bijvoorbeeld de Z690-I of zelfs de Formula die eigenlijk juist opvallend compleet zijn, ook vergeleken met andere merken. Oftewel, ASUS kent en voorziet hun vertrouwde doelgroep hier zoals van ouds, met de kanttekening dat als je puur naar droge aansluitingen of prijs kijkt, je wellicht toch weer elders uit zal komen.

Vragen over de producten die we bespreken? Aankoopadvies nodig of gewoon gezellig chatten met ons? Je vindt ns op:
– Onze Discord server voor chat en tech talk (gratis en geen installatie noodzakelijk).
– Techtesters YouTube
– Techtesters op Instagram
– Foritain op Twitter (auteur, test-chef)
– Nadalina op Twitter (baas, foto-heldin)